МЕТАПРАДМЕТНЫ ЎРОК З НАЦЫЯНАЛЬНА-КУЛЬТУРНЫМ КАМПАНЕНТАМ ЯК СРОДАК ФАРМІРАВАННЯ ЛІНГВАКУЛЬТУРАЛАГІЧНАЙ КАМПЕТЭНЦЫІ ВУЧНЯЎ НА ЎРОКАХ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ НА ІІ СТУПЕНІ АГУЛЬНАЙ СЯРЭДНЯЙ АДУКАЦЫІ

Яраш Т. Л.,

настаўнік беларускай мовы і літаратуры дзяржаўнай установы адукацыі “Сярэдняя школа №16 г. Мазыра”

Сёння грамадству неабходны высокаадукаваныя, высокакультурныя моўныя асобы. Менавіта вучэбны прадмет “Беларуская мова” ва ўстановах агульнай сярэдняй адукацыі Рэспублікі Беларусь прадугледжвае “фармiраванне сапраўднага грамадзянiна, удумлiвага чытача, адукаванага суразмоўнiка, спагадлiвага, высакароднага чалавека” [2]. У сувязi з гэтым вывучэнне беларускай мовы накiравана на фармiраванне моўнай, маўленчай, маўленча-камунiкатыўнай, лiнгвакультуралагiчнай i сацыякультурнай кампетэнцый [2].

Сучасная практыка сведчыць аб зніжэнні колькаснага і якаснага ўзроўняў чытання на беларускай мове, пісьменнасці, абмежаванні лексічнага запасу, маўленчага і камунікатыўнага патэнцыялаў, паколькі важнасць выкарыстання беларускай мовы ў паўсядзённым жыцці для многіх вучняў невысокая. Вырашэнне гэтых праблем магчыма за кошт фарміравання лінгвакультуралагічнай кампетэнцыі вучняў.

Лінгвакультуралогія як навука ўзнікла ў 90-я XX стагоддзя і ўяўляе сабой вобласць лінгвістыкі, якая вывучае ўзаемасувязі мовы і культуры. Сутнасць лінгвакультуралогіі разглядалі ў сваіх працах такія навукоўцы, як В. Гумбальт, Э.Сепіра, В.В. Вераб’ёў і інш [4].

Пад лінгвакультуралагічнай кампетэнцыяй трэба разумець “усведамленне вучнямі мовы як феномена культуры, у якім знайшлі адбітак яе праяўленні, засваенне нацыянальна маркіраваных адзінак беларускай мовы, развіццё здольнасці адэкватна ўжываць іх у маўленні, авалоданне мовай як сістэмай захавання і перадачы каштоўнасцей культуры” [2].

З аднаго боку, кампетэнцыі фарміруюцца і праяўляюцца ў дзейнасці, з другога боку, моўны працэс з улікам культуразнаўчых сродкаў з’яўляецца творчым, таму фарміраванне лінгвакультуралагічнай кампетэнцыі вучняў у працэсе навучання беларускай мове павінна ажыццяўляцца ва ўмовах раскрыцця творчага патэнцыялу, творчай самарэалізацыі асобы на базе засваення ўніверсальных спосабаў дзейнасці.

Творчая самарэалізацыя асобы вучня, адкрыццё новага – гэта адзін з асноўных кірункаў сучаснага ўрока.

Сучасны ўрок – гэта ўнікальная форма арганізацыі пазнавальнай дзейнасці вучняў. Характарызуецца пераносам цэнтра цяжару з навучання на вучэнне, супрацоўніцтвам вучняў і настаўнікаў, становішчам ўзаемадзеяння і ўзаемнай адказнасці, высокай матывацыяй усіх удзельнікаў адукацыйнага ўзаемадзеяння [3, с.112].

Сучасны ўрок – гэта метапрадметны ўрок. “Вывучаючы прадметнае, заўсёды трэба даць вучням зазірнуць далей, накіраваць іх пазнанне да першасэнсаў” [6, с.195–196]. Метапрадметны ўрок дапамагае “вучням убачыць карані таго, што адбываецца, пабудаваць цэласныя веды і разуменне вывучаемых прадметаў, вычначыць свае асабістыя адносіны да фундаментальных пытанняў свайго быцця” [6, с.195–196].

Асноўнымі метадычнымі прынцыпамі сучаснага ўрока з'яўляюцца:

• суб'ектывацыя (вучань становіцца раўнапраўным удзельнікам адукацыйнага працэсу);
• метапрадметнасць (фарміруюцца ўніверсальныя навучальныя дзеянні);
• дзейнасны падыход (вучні самастойна здабываюць веды ў ходзе пошукавай і даследчай дзейнасці);
• рэфлексійнасць (вучні становяцца ў сітуацыю, калі неабходна прааналізаваць сваю дзейнасць на ўроку);
• імправізацыйнасць (настаўнік павінен быць падрыхтаваны да зменаў і карэкцыі “хода ўрока” ў працэсе яго правядзення) [1].

Сучасны ўрок мае наступную змястоўную і арганізацыйную структуру (табліца) [1].

Табліца – Патрабаваннi да метапредметнага ўрока

Метапрадметны ўрок арыентаваны на пазнанне і адкрыццё вучнямі адукацыйных аб’ектаў. “Адукацыйны аб’ект мае для вучняў два бакі свайго праяўлення – рэальны (матэрыяльны) і ведавы (ідэальны)” [6, с.234–237]. Для фарміравання лінгвакультуралагічнай кампетэнцыі ў якасці адукацыйнага аб’екту выступаюць нацыянальна-культурныя кампаненты, рэальны бок якіх адлюстроўваецца непасрэдна ў з’явах культуры, прадметах мастацтва, здзяйсняемых абрадах і г.д., а ідэальная – у паняццях, законах, тэорыях, мастацкіх прынцыпах, культурных традыцыях. У сваю чаргу, вынікі вывучэння адукацыйных аб’ектаў маюць дзве формы адлюстравання – знешнюю (створаная вучнямі адукацыйная прадукцыя – тэксты, суджэнні, мадэлі, узоры, даследаванні, праекты і г.д) і ўнутраную (асобасныя якасці вучняў – веды, уменні, здольнасці, кампетэнтнасці).

Умовай стварэння вучнямі адукацыйнага прадукту (ведавага) з’яўляецца прадастаўленне яму магчымасці пазнання рэальнага адукацыйнага аб’екту і толькі затым – знаёмства з ведамі чалавецтва пра яго.

Уключэнне ва ўрок рэальных аб’ектаў дазваляе вучням будаваць суб’ектыўную сістэму ведаў, а не браць іх у гатовым выглядзе.

Для вучняў, якія ствараюць уласныя адукацыйныя прадукты, неабходна знаёмства з агульнапрынятымі аналагічнымі дасягненнямі [6, с.234–237].

Важна адзначыць, што працэс фарміравання кампетэнцый, у прыватнасці лінгвакультуралагічнай кампетэнцыі, патрабуе валодання актыўнымі метадамі і прыёмамі навучання, ажыццяўлення даследчага, сістэмна-дзейнаснага падыходу і праблемнага метаду навучання, шырокага выкарыстання інфармацыйна-камп'ютарных тэхналогій, а таксама тэхналогii актыўнай ацэнкi.

Напрыклад, пры вывучэнні тэмы “Правапіс літар е, ё, я” па беларускай мове ў 5 класе можна прапанаваць наступныя структурныя элементы метапрадметнага ўрока з нацыянальна-культурнымі кампанентамі свята “Масленіца”.

Арганізацыйны момант арыентаваны на матывацыю вучняў праз агучванне каштоўнасці, карыснасці ўрока. Таму на ўроку выкарыстоўваецца прыём “Прывітанне”. Вучні пад акампанемент баяна спяваюць песню-вяснянку “Масленіца”, апрануты ў беларускае нацыянальнае адзенне, у руках выявы сонейка і птушак, смачныя бліны, прысмакі. Яны выступаюць з заклікам вясны, выказваюць свае адносіны да Масленіцы.

Пры вызначэнні тэмы вучні фармулююць яе самастойна пры дапамозе прыёму “Кросенс”. Гэты прыём дапамагае знайсці сувязь паміж малюнкамі і вызначыць тэму ўрока, ставіцца праблемнае пытанне “Якая роля ў жыцці народа належыць Масленіцы?”

Мэту і задачы асобаснага развіцця вучні вызначаюць самастойна, а пры неабходнасці настаўнік дапамагае ім.  Плануецца, што да заканчэння ўрока вучні будуць ведаць: правілы вымаўлення е, ё, я; напісання галосных е, ё, я ў спрадвечна беларускіх і запазычаных словах, сутнасць і асноўныя складнікі свята Масленіцы, яго ролю ў жыцці народа; умець: вызначаць націскныя склады, адрозніваць каранёвае я, адрозніваць словы іншамоўнага паходжання, ужываць тэматычныя словы ў вусным і пісьмовым маўленні. Задачы асобаснага развіцця вучняў дапамагаюць садзейнічаць развіццю маналагічнага і дыялагічнага маўлення, фарміраванню пазнавальных уменняў; ствараць умовы для выхавання шаноўных адносін да культуры, традыцый беларускага народа.

Практычная дзейнасць накіравана на ажыццяўленне навучальных дзеянняў, таму мэтазгодна прымяняць групавыя і індывідуальныя формы вучэбнай дзейнасці. На ўроку выкарыстоўваецца актыўная форма навучання, накіраваная на выпрацоўку вучэбнага прадукту. Па-першае, логіка-сэнсавыя гексы (метад шасцівугольніка), якія падаюцца ў выглядзе тэксту, малюнка, а таксама могуць быць пустыя, каб вучні маглі самі напісаць на іх паняцці і скласці логіка-сэнсавую мадэль. Па-другое, міні-праект “Масленіца – папулярнае свята. Захаванне арфаграфічных нормаў: “за” і “супраць” (апытванне сярод незнаёмых і знаёмых людзей, зварот да людзей на беларускай мове, выкарыстоўваючы звароткі і словы этыкету). Па-трэцяе, праца з дэфармаваным тэкстам, уменне ўсвядомлена разумець прачытаны тэкст, разважаць пра яго змест, выяўляць мэтазгоднасць выкарыстання моўных сродкаў:

Масл..ніца… Гэта св..та не мае ў кал..ндары канкрэтнай даты, а пачынаецца за восем тыдняў да Вялікадня. Працягваецца Масл..ніца тыдзень, які так і называецца – масл..нічны або сырны.

Паходжанне назвы “Масл..ніца” зв..зваецца з парой, калі пачыналася новае малако, а затым тварог і масла. Пагэтаму ўзнікла традыцыя пакланення Воласу, што з’..ўляўся ап..куном жывёлы. На Беларусі Масл..ніца, як провады зімы, накладваліся на Гуканне в..сны.

У гэтым годзе Масл..ніца св..ткуецца ў пачатку сакавіка.

1. Дайце тэксту назву і вызначце яго тэму.
2. Растлумачце паходжанне назвы “Масленіца”.
3. Якому богу ў свята пакланяліся беларусы?
4. Выпішыце словы з прапушчанымі літарамі, абгрунтуйце свой адказ.

Па-чацвёртае, праца ў творчых лабараторыях:

1. “Святочны стол” (праца ў групах). Вучні разглядваюць малюнкі са стравамі, якія рыхтаваліся да святочнага стала. Кожнаму малюнку знаходзяць тлумачэнне (лексічнае значэнне слова); устаўляюць прапушчаныя літары, тлумачаць правапіс; робяць рэкламу кожнай страве, пачынаючы сваё выказванне звароткамі:

1) С..л..дзец

В..рашчака

Крупнік

Куцця масл..нічная

Студзіна

2) Рыба, якая ўжываецца ў ежу ў салёным і вэнджаным выгл..дзе.

Рэдкая мучная страва з м..сам, каўбасой, рознымі прыправамі.

Крупяны суп; крупеня, забел..ны прасяны крупнік.

Каша з ..чных або іншых круп.

Студзіна  – квашаніна, халадзец.

2. Лялька “Масленка” (праца ў групе). Вучні пры дапамозе рознакаляровай паперы, стужак, клею ствараюць макет лялькі. Прадстаўляюць сваю ляльку, выкарыстоўваючы тэкст (праца са словамі з арфаграмай “Правапіс е, ё, я”).

Н..дзеля на Масленічным тыдні – апошні дзень перад В..лікім постам.

У гэты дзень праводзілі зіму, Масл..ніцу. Пудзіла апошні раз вадзілі па в..сцы і спальвалі на в..лікім вогнішчы.

Спальванне суправаджалася песнямі, танцамі. Карагодамі пратоптвалі снег да той пары, пакуль пад нагамі не праглядвалася чорная з..мля. Гэтымі рухамі абуджалі з..млю.

У некаторых рэгіёнах усходняга Палесся апошні дзень Масленіцы стаў дн..м, калі гукалі-зазывалі в..сну.

3. “Прыгатуем бліны” (матэматычная лабараторыя; праца ў групе; 2 вучні працавалі з дамашнім заданнем: спячы бліны, выкарыстоўваючы рэцэпт маці, бабулі).

Рэцэпт “Святочныя в..сновыя бліны”

Інгрэдыенты:

1 ..йка

0,5 шкл..нкі малака

0,2 сталовыя лыжкі цукру

1 шклянка мукі

1. Вылічыце колькасць інгрэдыентаў, неабходных для атрымання дзвюх порцый бліноў.
2. Прыгатуйце з прадстаўленых інгрэдыентаў тры порцыі бліноў, выкарыстоўваючы шалі і мерную шкляначку.
3. Прадстаўце рэцэпт прыгатаваных бліноў у выглядзе заклічкі, выкарыстоўваючы звароткі.

Кантроль ажыццяўляецца вучнямі з дапамогай формаў самакантролю, узаемакантролю.

Вучні выконваюць тэставыя заданні, выконваюць узаемакантроль, затым самакантроль па ўзоры.

Тэставыя заданні

1. Літара я пішацца:

а) у першым складзе перад націскам;

б) у паслянаціскных складах;

в) у словах з каранёвым я незалежна ад месца націску;

г) у другім, трэцім складзе перад націскам.

2. Літара е пішацца:

а) у запазычаных словах у першым складзе перад націскам;

б) заўсёды пішацца пад націскам;

в) у словах ёд-, ёт-;

г) у іншых ненаціскных складах (акрамя першага) літара е захоўваецца .

3. Устаўце прапушчаныя літары:

З..л..нь – з..лёны, з..л..наваты.

Ц..гнік – ц..гнікі.

Л..генда, к..фір, з..фір, с..рвіз.

Ажыццяўленне кантролю і карэкцыі, ацэньвання за ўрок адбываецца на аснове ліста самаацэнкі, настаўнік кансультуе, ажыццяўляе карэкцыю ацэнкі вучняў.

Ліст самаацэнкі вучня

Пры падвядзенні вынікаў урока выкарыстоўваецца прыём “Пяць пытанняў”, а рэфлексіі – прыём “Завяршы фразу”.

Прыём “Пяць пытанняў”

Хто? (Хто з’яўляецца галоўным персанажам Масленіцы?)

Што? (Што гатуюць на Масленіцу?)

Калі? (Калі адзначаецца Масленіца ў гэтым годзе?)

Дзе? (Дзе спатрэбяцца веды пра правапіс літар е, ё, я?)

Як? (Як пішацца літара е ў запазычаных словах?)

Прыём “Завяршы фразу”

Сёння на ўроку я зразумеў…

Урок даў мне для жыцця…

Пасля ўрока мне захацелася...

Пры выбары дамашняга задання вучні могуць абраць заданне з прапанаваных настаўнікам з улікам індывідуальных магчымасцей:

1. Напісаць сачыненне “Масленіца – гэта папулярнае свята беларусаў”.
2. Знайсці і вывучыць масленічныя песні, запісаць адну , падкрэсліць словы з арфаграмай “Правапіс е, ё, я”.

Такім чынам, метапрадметны ўрок, на якім вучні пражываюць ва ўласнай творчасці спецыяльна арганізаваныя адукацыйныя сітуацыі, садзейнічае ўзнаўленню пэўных нацыянальна-культурных кампанентаў, фарміруючы пры гэтым лінгвакультуралагічную кампетэнцыю і рэалізуючы індывідуальны адукацыйны патэнцыял.

Спіс выкарыстаных крыніц

1. Бурьянов, С. В. Структура метапредметного урока [Электронный ресурс] / С.В. Бурьянов // Образовательная площадка Мультиурок.– Режим доступа: https://multiurok.ru/files/struktura-metapredmetnogo-uroka.html.– Дата доступа: 15.10.2019.
2. Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Беларуская мова» для V–VII клаcаў ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай і рускай мовамі навучання і выхавання [Электронный ресурс]: утв. постановлением М-ва образования Республики Беларусь, 27 июля 2017г., № 91// Национальный образовательный портал.– Режим доступа: https://adu.by/images/2017/08/ up_Bel_mova_5-7kl.pdf.– Дата доступа: 12.11.2019.
3. Данильчик, А.С. Эффективный урок как условие качества образовательного процесса / А. С. Данильчик // Профессионально-педагогическая культура современного педагога: материалы науч.-практ. конф. (26 марта 2014 г., г.Осиповичи)/ Редкол.: Н.Д. Алексеев [и др.].– Могилев: УО «МГОИРО», 2014.– С. 111–115.
4. Маслова, В. Лингвокультурология. Базовые понятия [Электронный ресурс]// Библиотека Гумер.– Режим доступа: https://www.gumer.info/ bibliotek_Buks/ Linguist/maslova/02.php.– Дата доступа: 15.10.2019.
5. Образовательный стандарт базового образования [Электронный ресурс]: утв. постановлением М-ва образования Республики Беларусь, 26 дек. 2018г., № 125// Национальный образовательный портал.– Режим доступа: https://adu.by/ru/homepage/obrazovatelnyj-protses-2019-2020-uchebnyj-god/obshchee-srednee-obrazovanie/2577-obrazovatelnye-standarty-obshchego-srednego-obrazovaniya.html. – Дата доступа: 20.10.2019.
6. Хуторской, А.В. Педагогика: Учебник для вузов. Стандарт третьего поколения / А.В. Хуторской .– СПб.: Питер, 2019.– 608 с.: ил.– (Серия “Учебник для вузов”).